آیین نوروز در لرستان

«آیین نوروز در لرستان»

نوشتۀ هوشنگ جودکی، استان لرستان
نوروز از جشن‌های کهن‌ به‌جای‌مانده از دوران باستان اســت که در جای‌جای ایران آن را جشن می‌گیرند. آداب‌ورســومی پس‌وپیش این جشن وجود دارد که مردم لرســتان نیز مانند ســایر نقاط ایران، برای برپایی بهتر جشــن نوروز، این آداب را به جا می‌آورند. آداب‌ورســوم نــوروز همانند دیگر آداب‌ورسوم، در سراسر کشور باتوجه‌به موقعیت جغرافیایی، ادبیات، فرهنگ، رفتار و نوع زندگی مردم به شکل‌های ویژه و متفاوتی انجام می‌شود؛ مانند:

• علِفِه
  یکی از ســنت‌های پسندیده که معمولاً یک هفته قبل از نوروز در میان مردم لرستان هرساله با شور خاصی برگزار می‌شــود، آیین قدردانــی و یادبود درگذشتگان است. این رسم بسیار قدیمی «عِلِفه» (elefe)نام دارد.
  مردم لرستان هفت روز قبل از عید با پخش‌کردن خرمــا و حلوا و شــیرینی محلی بین مــردم، برای رفتگان خود فاتحه می‌خوانند. کسانی که عضوی از خانواده‌شان به‌تازگی درگذشــته باشــد، یک روز قبــل از عید بر مزار تازه‌درگذشــته می‌روند و با گذاشتن ســبزه بر مزار او و قرائت فاتحه، متوفی را یاد می‌کنند.
  در لرســتان یک شــب قبل از عید، زنان شیرینی «بُرســاق» (borsāq) (نوعی نان‌ محلی) می‌پزند. این شیرینی محلی و بسیار خوشمزه مخلوطی از آرد و شــکر و شیر است و با روغن‌ محلی «دو» (dū) آن را می‌پزند. فقط یک نوع شیرینی در گذشته مردم لرستان برای نوروز استفاده می‌کردند و آن همین برساق بوده است.
  افراد پولدار و خان‌ها در شــب عید «گوشــت آو» یا همان آبگوشــت می‌پختند؛ ولی عانۀ مردم و قشر متوسط لرستان با خمیر آرد گندم موادی رشته‌مانند به نام «پِلیلِه» (pelile) درست می‌کردند و با آن آشی شبیه به آش‌رشته می‌‌پختند تا در ســال جدید ســررشــتۀ کار از دستشان نرود.
• گردیله‌گیری (گردگیری)
  مردم لرســتان برای آب حرمت و ارزش فراوانی قائل بوده‌اند و هســتند. به همین دلیل، پنجمین روز از آخرین ماه سال شمســی، یعنی پنجم اسفندماه، قبل از دست‌زدن به هر کاری، کنار چشمه یا رود یا جویبار می‌روند تا یک‌ ســری آیین اســتقبال از سال نو را انجام دهند. در ادامه با گذاشــتن کاســه‌ای آب و نیز چراغ و قرآن در خانه، به پیشواز «گِردیله‌گیری» یا گردگیری و خانه‌تکانی می‌روند. استفاده از قرآن به‌دلیل قداستش است. آب نیز نماد پاکی و روشنایی و چراغ نشان نور و فرار از سرمای زمستان و تاریکی است.
• باوه‌نوروز (بابانوروز)
  در گذشــته مردم لرستان باورمند بودند که هنگام تحویل ســال درِ خانه باید باز باشــد؛ چون «باوِه‌نوروز» (bāowe norūz) یا بابانوروز لحظۀ تحویل سال به همۀ خانه‌ها سر می‌زند و اگر درِ خانه‌ای بسته باشــد، به آن خانه نمی‌آید و خیر و برکت سال نو را به آن خانه نمی‌آورد؛ همچنین باور داشــتند که همۀ افراد خانواده لحظۀ تحویل سال باید دور سفرۀ هفت‌سین جمع باشند؛ چون باوه‌نوروز برکت سفره را به تعداد افراد دور آن سفره تقسیم می‌کند. در بسیاری از روستاها و میان عشایر این باور هنوز وجود دارد.
• سِركَشی (دیدوبازدید)
  مردم لرســتان به‌مانند دیگر ایرانیان، در ایام نوروز بــه سِرکَشی (دیدوبازدید) بســیار اهمیــت می‌دهند. آیین دیــدوبازدید در لرســتان به «عِد مارکی» (edmàrki) یعنی مبارک‌بادگفتن عید مرسوم است. لرستانی‌ها در شب عید با رفتن به خانۀ بزرگ خانواده و فامیل و خواندن و شنیدن مثل‌های قدیمی، این شــب به‌یادماندنی را به صبح می‌رســانند. در روســتاها نیز مردم لرستان شش روز اول سال را به دیدوبازدید اقوام نزدیک می‌روند و در «خرمن‌جا» شادی می‌کنند و آواز می‌‌خوانند.
• هفت‌سین
  مردم لرستان حدود پانزده روز قبل از عید، سبزه را که نماد زندگی و باروری و زایش اســت می‌کارند و سبزینگی را به خانه‌هایشان می‌آورند.
  بر سفرۀ هفت‌سین مردم لرستان دوازده ستون نماد دوازده ماه ســال آماده می‌کنند و بر هر دوازده ستون ســبزه می‌گذارند. هفت‌سینی می‌گذاشتند که مردم در گذشــته به آن معتقد بودند که دربرگیرندۀ پنج نماد سیر، ســبزه، سماق، سیب و ســکه بوده است و باور داشتند که سکۀ سفرۀ هفت‌سین باید حتماً از طلا یا نقره باشــد. بعضی‌ها سرکه را برکت و برخی شــوم می‌دانســتند. در برخی مناطق سیب بر سفره‌ها می‌گذاشــتند؛ ولی سنجد و سمنو و ماهی‌قرمز مختص لرستان نبود و در سال‌های اخیر وارد سفرۀ هفت‌سین مردم لرستان شده است.
• نوروزخوانی
  نوروزخوانی یکی دیگر از آداب‌ورسوم جشن نوروز در لرستان است. در گذشته به‌علت نبود تقویم، رادیو، تلویزیون و ساعت، گاهی مردم زمان دقیق نوروز را نمی‌دانستند یا فراموش می‌کردند. به همین دلیل «نوروزخوان» خبر عید را به گوش مردم می‌رساند. دهم یا پانزدهم اسفندماه، افرادی باسواد به‌عنوان جارچی یا نوروزخوان بر اسب‌هایشان سوار می‌شدند و در روستاها و آبادی‌ها، کوچه‌به‌کوچه می‌گشتند و شــعرهایی می‌خواندند و خبر آمدن نوروز را به مردم می‌رســاندند و روزهای باقی‌مانده به عید و تحویل ســال را جار می‌زدند. مردم هم به آن‌ها گندم، پول، آرد، جو، تخم‌مرغ و هدیه می‌دادند.
  بعضی کارشناسان بر این باورند که حاجی‌فیروز هم از همین نوروزخوانی گرفته شده است. «میرنوروزی» هم آیینی اســت که در سراسر ایران وجود داشته است؛ ولی در لرســتان به‌علت مردسالاری مطلق، میرنوروزی اجرا نشده است. علتش این بوده است که در آیین میرنوروزی، زنان یا فردی از عامۀ مردم برای شادی و سرگرمی مردم، پادشاه می‌شــد و حکم می‌داد و مردم هم ناگزیر بودند که حکمش را اجرا کنند.
  *دوسی
  ســال نو بنابر باور مردم لرستان، ســرآغازی برای ازبیــن‌بردن کینــه و گرایش به صلح و آشــتی است. یکی از ســنت‌های پسندیده میان عشایر و روستاییان لرستان در استقبال از نوروز، سنت زیبای «دوســی» (dūsi) یا دوستی و آشتی‌کنان است.
  در این مراســم بزرگان و ریش‌سفیدان پادرمیانی می‌کنند و افراد و طایفه‌هایــی را که مدت‌ها باهم قهر بوده‌اند و از هم کینه داشته‌اند، آشتی می‌دهند.
• سیزَ وِ دِر (سیزده‌بدر)
  مراسم سیزدهمین روز از بهار همانند دیگر ایرانیان در بین مردم لرستان اهمیت ویژه‌ای دارد. در این روز خانواده‌هــا به دامن طبیعت می‌روند و آن روز را در طبیعت می‌گذرانند.
  در لرســتان قدیم به‌جای ســیزده‌بدر معمولاً چهــارده‌بدر مرســوم بوده و روز اول ســال (روز تحویل ســال) را به حســاب نمی‌آوردند و آن را «سیزَ غریو» (seiza gheriv) یعنی سیزده‌بدر غریب و غیربومی می‌نامید‌‌ند. امروزه برخی اهالی لرستان هر دو روز سیزده و چهارده فروردین را به دامن طبیعت‌ می‌روند.
  غــروب روز ســیزده فروردیــن وقتی کــه مردم می‌خواهند به خانه‌های خود برگردند، سبزه‌هایی را که از قبل کاشــته‌اند گره می‌زنند و نیت و آرزو می‌کنند و بعد سبزه‌ها را توی آب رودخانه می‌ریزند و می‌گویند: «ده اِی روز سیزه درد ئو قضا ئو بلاِ وا ئی سوزی آو بورِه» (درد و قضاوبلا را در این روز سیزده‌بدر، با این سبزی آب ببرد) و به خانه‌های خود برمی‌گردند.