آن ‌غول‌ زیبا؛ احمد شاملو شاعر آرمان‌های‌ بزرگ ✍حنیف خورشیدی(فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال سوم/ شمارۀ دهم/تابستان ۱۴۰۴)

فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی

سال سوم/ شمارۀ دهم/تابستان ۱۴۰۴

مطالعات تخصصی نقد و پژوهش شعر 

آن ‌غول‌ زیبا؛ احمد شاملو شاعر آرمان‌های‌ بزرگ

✍حنیف خورشیدی (شاعر، نویسنده و فیلم‌ساز)

در درازای تاریخ ادبیات کمتر شاعری را می‌شناسیم که دغدغه‌های اجتماعی داشته ولی او را محکوم به شعارنویسی نکرده باشند.

شاعران در دوره‌های گوناگون به‌خاطر ظلم‌های زمانه و جورهایی که از حاکمان دیده‌اند به سرودن شعرهایی دست زده‌اند که در دوران خودشان درخشیده‌اند؛ اما رفته‌رفته به‌دلیل شعاری بودن آثار و نوشته‌ها کشش مخاطبان به آن‌ گونه نویسش کم‌رنگ شده است. حبسیه‌ها، دردهای اجتماعی و سیاسی و… معمولاً قلب و گوش مخاطبانِ هم‌درد و هم‌رنج با شاعر را آزرده ساخته است و مردم از خواندن چنان رنج‌نامه‌هایی دیگر به‌مرور پرهیز می‌کردند؛ بااین‌حال شاعران در دوره‌های گوناگون تاریخی، افرادی آگاه و روشن، دارای ضمیری درست و اخلاقی و قابل اعتماد[1] ازسوی جامعه بودند و حاکمان و حکومت‌ها را دستمایه نفرت عمومی قرار می‌دادند. از حافظ تا ملک‌الشعرای بهار، از مسعود سعدسلمان تا شاملوها و خسرو گلسرخی‌ها تا سعید سلطان‌پورها و از عبید زاکانی تا میرزاده عشقی، تمام این شاعران، درد مشترکی را تجربه کرده‌اند به‌گونه‌ای که احمد شاملو با همه‌ی زیبایی می‌گوید: «من درد مشترکم، مرا فریاد کن!»

تا آنجا که در صد سال گذشته‌، ادبیات شاهد تعهدگرایی اجتماعی و سیاسیِ ‌قبیله‌ای از شاعران آزادی‌خواه (بعد از جنبش مشروطه‌خواهی) در این کشور است که سرنوشت جامعه را چنان با شعر و نوشتن پیوند می‌زنند که بطن و متن جامعه دچار غلیان‌های انقلابی می‌شود و خون اجتماع را برضد حکومت‌ها با واژگان به جوش می‌آورند و به‌سوی انقلابات اجتماعی و سیاسی رهنمون کرده‌اند.

گرچه آن نوشته‌ها شاید ارزشی ادبی و هنری چندانی ندارند؛ اما در دوره‌های خودشان اثر بسیار ژرفی بر پیکره‌ی‌ اجتماع و حکومت‌ها گذاشته‌اند؛ مانند برخی شعرهای نسیم شمال و میرزاده عشقی که با طنزهای اجتماعی و تلخ همراه بودند و جامعه ضمن خنده‌های بلند به حاکمان، دچار هیجانات سیاسی و انقلابی می‌شد و در دولت‌ها و حکومت‌های محلی و خان‌های منطقه‌ای زلزله ایجاد می‌کردند.

سرنوشت بیشتر این روشن‌فکران مانند هم بود. یا لب‌هایشان را به‌هم دوختند؛ همچون محمد فرخی‌یزدی، شاعر و روزنامه‌نگار مشهور دوران مشروطه یا چون میرزاده عشقی، شاعر، روزنامه‌نگار و نمایش‌نامه‌نویس که در دوران نخست‌وزیری رضاخان ترور شد.

شعر متعهد که با تکیه بر ارزش‌های انسانی و اجتماعی و با هدف تأثیرگذاری مثبت بر مخاطب به مسائل و دغدغه‌های جمعی می‌پردازد دارای جنبه‌های تعلیمی و انتقادی است و می‌کوشد تا با زبانی گویا و گیرا مخاطب را به تفکر و تأمل وادارد.

مثلاً وقتی به آرزوهای انسانی و اجتماعی نگاه ویژه می‌اندازد بر مفاهیمی مانند عدالت، آزادی‌، برابری‌، صلح و حقوق بشر تأکید می‌کند؛ اما وقتی به وضعیت موجود می‌نگرد بر نقد مسائل و مشکلات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی دست می‌گذارد و به‌دنبال ایجاد تغییر و بهبود در جامعه است.

به‌عبارتی برخلاف شعرهای فردگرا که بر مسائل شخصی تمرکز دارند، شعر متعهد به دغدغه‌ها و دشواری‌های جمعی می‌پردازد و برای ایجاد هم‌بستگی و همدلی در میان مردم می‌کوشد.

از ویژگی‌های شعر متعهد می‌شود به زبان گویا و صمیمی، کاربست تصاویر و استعاره‌های روشن، تکیه بر عواطف انسانی و توجه به موسیقی و آهنگ اشاره کرد؛ زیرا شعر متعهد نه‌تنها نوعی شعر بلکه گونه‌ای رویکرد و نگرش به هنر و ادبیات است که در آن هنر در خدمت انسان و جامعه قرار می‌گیرد.

بهترین شاعران مطرح عصر ما در این زمینه نیما یوشیج، مهدی اخوان‌ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد و خسرو گلسرخی و… بوده‌اند که از ستاره‌های بی‌همتای شعر در ادبیات به شمار می‌روند.

در میان همه‌ی چهره‌های ادبی و هنری دوران‌های گوناگون، نام احمد شاملو به‌عنوان ابرهنرمندی مترقی و روشن‌فکری چندوجهی برجسته است که آراسته به چندین هنر هم بود و در هرکدام به حد اعلا درخشیده است و متفاوت‌ترین چهره‌ی بی‌بدیل شناخته می‌شود: شاعر، روزنامه‌نگار، فیلم‌نامه‌نویس، فیلم‌ساز، ترانه‌سرا، پژوهشگر ادبی‌، نویسنده، مورخ، گوینده، صداپیشه، تصحیح‌کننده‌ی متن‌های کهن و…بخشی از هنرهای احمد شاملوی بزرگ است که تابه‌حال کسی نتوانسته است این‌همه وقت و انرژی و اثر و خروجی هنری از خود به‌جا بگذارد.

شاملو متولد ۱۳۰۴ است. به جرئت می‌شود گفت وی از برجسته‌ترین شاعران تاریخ ادبیات و از پیشگامان شعر نو فارسی است.

با نوآوری در قالب و محتوا به‌عنوان «غول زیبای روشن‌فکری ایرانی» شناخته می‌شود.

تخلص او «الف. بامداد» یا «الف. صبح» بود. تحصیلات چندانی نداشت و از دوران جوانی درگیر فعالیت‌های سیاسی بود و برای همین بارها بازداشت شد.

او همچنان‌که شاعر بسیار توانمندی بود مترجم چیره‌دستی به‌شمار می‌آمد. روزنامه‌نگاری اثرگذار و سردبیر چندین مجله‌ی محبوب و پرمخاطب بود. پژوهش‌های شاملو بسیار خاص و بی‌تکرار بود. گردآوری‌های ویژه، شناساندن چهره‌های جوان به ادبیات روز ایران، رشد بی‌سابقه‌ی ادبیات کودکان و نوجوانان با شاملو معنای تازه‌ای یافت. او پدر شعر سپید بود.

بااینکه خبری از سنت در شعر سپید نیست، بی‌بهره از سنت‌های شعر ایرانی و دستمایه‌های آن هم نیست. او بر موسیقی درونی و تصویر و زبان تأکید داشت.

به باور نگارنده، با آنکه سالیان سال است که هر شاعری خود را سپیدسرا معرفی می‌کند؛ اما شعر سپید و بازی‌های ویژه زبانی‌اش با شاملو آغاز و با شاملو به پایان رسیده است و هیچ‌وقت شعر سپید نتوانست کسی را به قدرت شاملو در خود ببیند.

در حوزه‌ی فرهنگ عامه نیز بزرگترین اثر پژوهشی شاملو کتاب «کوچه» است که اثری جاودان و سترگ به شمار می‌رود.

شاملو عمری را برای نگارش این فرهنگ ویژه صرف کرد، اثری که به‌تنهایی می‌توانست هنرمندی را نام‌دار و بزرگ نماید.

شاملو نمادی از روشن‌فکری و تعهد اجتماعی در شعر ایران شناخته می‌شود. وی تأثیر بسزایی بر شعر معاصر ایران گذاشته است و بسیاری از شاعران پس از او،  از زبان و نوشته‌های وی تأثیر پذیرفته‌اند. وی متعهد به ارزش‌های انسانی و اجتماعی بود و در آثارش به بیان آرمان‌های انسانی و اجتماعی پرداخته است. شاملو در بیان این آرمان‌ها هیچ ترسی  به دل نداشت و چنان اثر شگرفی در ذهن و روح و روان مخاطبان میلیونی خود گذاشت که تا همیشه در آسمان ادبیات پارسی جاودان خواهد ماند.

آثار او به زبان‌های گوناگون ترجمه شده و به گوش جهانیان رسیده است؛ چون از زبانی ساده و صمیمی، درعین‌حال قدرتمند و واژه‌پرداز و اثرگذار استفاده می‌کرد. مضامین شعری شاملو غالباً عشق، آزادی‌، عدالت، اعتراض‌، مبارزه با ظلم و ستم است.

او هنرمندی چندوجهی‌ و آرتیستی واقعی است. او حتی بازیگری و کارگردانی سینما را در کارنامه‌ی کاری خود دارد؛ همچنین در زندان به بررسی شاهنامه فردوسی و نگارش دستور زبان فارسی و قصه‌ی بلندی به نام «سیاق ملک ارسلان و ملک بهمن» دست زد.

به جرئت می‌شود گفت پس از نیما یوشیج و جنبش ادبی‌اش که زبان پارسی را دگرگون و به‌روز کرد، احمد شاملو بیشترین اثر را بر شعر نوگرای پارسی گذاشت.

احمد شاملو در دوم مرداد ۱۳۷۹ بر اثر بیماری دیابت چشم از جهان فرو بست و در امامزاده طاهر کرج در کنار محمد مختاری‌، هوشنگ گلشیری و محمدجعفر پوینده به خاک سپرده شد. یادش گرامی!

[1] . با اینکه عموماً روشن‌فکران برضد حکومت‌ها بودند و با انتقاد و گلایه به‌صورت نوشته‌های انتقادی و حتی طنز کنشگر بودند.

لینک دریافت پی‌دی‌اف شماره دهم فصلنامه‌بین‌المللي‌ماه‌گرفتگی/ تابستان ۱۴۰۴:

انتشار فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال سوم/ شمارۀ دهم/ تابستان ۱۴۰۴(تهیه فایل پی‌دی‌اف)

#فصلنامه_بین_المللی_ماه_گرفتگی

#سال_سوم

#شماره_دهم

#تابستان_۱۴۰۴