فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی
سال سوم/ شمارۀ هشتم/زمستان ۱۴۰۳
مطالعات تخصصی جامعه‌شناسی
کتاب تنهاتر از همیشه
بحران مطالعه در عصر مصرف
✍دکتر حمیرا کاظمی
در جهان امروز، پیشرفت فناوری و ظهور رسانه‌های نوین ديجيتال تأثیر عمیقی بر زندگی انسان‌ها گذاشته است. یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که به‌شدت تحت‌تأثیر این دگرگونی‌ها قرار گرفته است، فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی است. کتاب که زمانی یگانه ابزار انتقال دانش، اندیشه و تجربه بود، امروزه در رقابت با رسانه‌های دیداری، شبکه‌های اجتماعی و محتوای زودگذر دیجیتال، جایگاه پیشین خود را از دست داده است. نسل امروز کمتر برای نشستن در سکوت و تمرکز بر کتاب، وقت می‌گذارد و بیشتر زمان خود را صرف چرخیدن در شبکه‌هایی می‌کند که اطلاعاتی سطحی، لحظه‌ای و بدون پشتوانه فکری عمیق در اختیارشان می‌گذارد.
تغییر سبک زندگی به‌گونه‌ای است که انسان مدرن می‌خواهد همه‌چیز را به‌شتاب و فوری دریافت کند. این تمایل در تضاد با ماهیت مطالعه است؛ مطالعه نیازمند تمرکز، بردباری، ژرف‌نگری و وقت گذاشتن است. شبکه‌های اجتماعی، با حجم انبوه اطلاعات کوتاه، تصویرها، ویدئوها و جذابیت‌های لحظه‌ای، ظرفیت مغز انسان برای تمرکز عمیق می‌کاهد و نوعی عادت ذهنی به پرش از موضوعی به موضوع دیگر ایجاد کرده است. این وضعیت باعث می‌شود افراد از مطالعه متن‌های بلند و ژرف، گریزان باشند و به اطلاعات فوری و کم‌مایه بسنده کنند.
در کنار این دگرگونی‌های فناورانه، نظام سرمایه‌داری جهانی نیز نقشی اساسی در تضعیف فرهنگ مطالعه دارد. در این نظام، زمان گونه‌ای سرمایه تلقی می‌شود و هر کنشی که بازده اقتصادی فوری نداشته باشد بی‌ارزش قلمداد می‌شود. کتاب خواندن که اغلب فرایندی زمان‌بر و بدون سود مالی مستقیم است در اولویت‌های زندگی مدرن قرار نمی‌گیرد. رسانه‌ها و صنعت سرگرمی نیز عمدتاً به‌دنبال سرگرم کردن مخاطب‌اند، نه آگاه کردن او. در چنین وضعیتی، کتاب که ابزاری برای اندیشیدن است، به کناری رانده می‌شود.
یکی دیگر از عوامل مهم در کاهش میل به مطالعه، ساختار ناکارآمد آموزش رسمی است. در بسیاری از نظام‌های آموزشی، به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه، کتاب به‌عنوان ابزاری صرفاً درسی تلقی می‌شود، نه بخشی از سبک زندگی. دانش‌آموزان تنها برای آزمون، خواندن را تجربه می‌کنند و نه برای درک بهتر جهان یا تقویت نیروی اندیشه. این رویکرد منجر به بیگانگی دانش‌آموزان با مطالعه آزاد و اختیاری می‌شود. نتیجه آنکه، نسلی است که کتاب‌خوانی را کنشی کسالت‌آور و بی‌فایده تلقی می‌کند و جای آن را به سرگرمی‌های آسان و در دسترس می‌دهد.
افزون‌بر این فاصله گرفتن نسل تازه از میراث فکری، ادبی و فرهنگی پیشین بر بحران هویتی در جامعه دامن می‌زند. جوانان امروز غالباً با آثار برجسته‌ی ادب پارسی بیگانه‌اند. آثاری که با گذر قرن‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی به اندیشه، اخلاق و روح ایرانی بازی کرده‌اند، امروزه در میان صفحه‌های گوشی‌های هوشمند و نماهنگ‌های تکراری گم شده‌اند. این گسست نسلی نه تنها منجر به فراموشی گذشته است؛ بلکه باعث از بین رفتن پیوندهای فرهنگی درونی جامعه می‌شود.
پیامدهای روانی و اجتماعی این وضعیت نیز توجه‌مندند. مطالعه، افزون‌بر افزایش دانش، به بهبود سلامت روان، افزایش تمرکز و کاهش اضطراب کمک می‌کند. جامعه‌ای که از کتاب و اندیشه فاصله گرفته باشد، بیشتر آماده‌ی سطحی‌نگری، تعصب، پرخاشگری و نبود تحمل در برابر دیدگاه‌های گوناگون است. این جامعه به‌جای گفت‌وگو و اندیشه به رویارویی و واکنش‌های احساسی روی می‌آورد.
بااین‌حال هنوز می‌شود امید داشت. بازگشت به کتاب، نیازمند گام‌هایی هماهنگ است؛ از بازنگری در سیاست‌گذاری‌های آموزشی و فرهنگی گرفته تا ترویج عادت مطالعه از سال‌های کودکی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب همچون کتابخانه‌های عمومی و همچنین بهره‌مندی هوشمندانه از ظرفیت فضای مجازی برای معرفی کتاب و گفت‌وگو درباره آن است. اگر جامعه‌ای بخواهد به رشد فرهنگی، اخلاقی و فکری دست یابد راهی جز تقویت کتاب‌خوانی ندارد.
فرهنگ مطالعه تنها عادتی فردی نیست؛ بلکه بازتابی از بلوغ اجتماعی، فرهنگی و انسانی جامعه است. در روزگاری که آگاهی‌های سطحی و آنی سراسر زندگی ما را دربرگرفته است، بازگشت به کتاب، بازگشت به ریشه‌های خرد هویت و انسانیت است. بی‌تردید آینده‌ای روشن و پایدار تنها در پرتو خردورزی، اندیشه و آگاهی رخ خواهد نمود؛ و این‌ها بدون کتاب به‌سختی دست‌یافتنی‌اند.
لینک دریافت پی‌دی‌اف شماره نهم فصلنامه‌بین‌المللي‌ماه‌گرفتگی/ بهار ۱۴۰۴:
#فصلنامه_بین_المللی_ماه_گرفتگی
#سال_سوم
#شماره_نهم
#بهار_۱۴۰۴
موارد بیشتر
بررسی وضعیت فرهنگی و اجتماعی امروز ایران به قلم دکتر فهیمه نظری(فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال سوم/ شمارۀ نهم/بهار ۱۴۰۴)
دوبووار؛ طرحی از اگزیستانسیالیسم و فمینیسم به قلم دکتر عباس نعیمی جورشری(فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال سوم/ شمارۀ نهم/بهار ۱۴۰۴)
فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال سوم/ شمارۀ نهم/ بهار ۱۴۰۴(دریافت فایل پی‌دی‌اف بخش داستان)