فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی
سال دوم/ شمارۀ هشتم/زمستان ۱۴۰۳
مطالعات تخصصی جامعه‌شناسی
حضانت فراتر از جنسیت
در جست‌وجوی عدالت و مصلحت واقعی کودکان
✍دکتر پرنیا رضی پور
در نظام‌های حقوقی مختلف، یکی از موضوعات مهم در حوزه حمایت از حقوق کودک، مسئله حضانت است. حضانت به معنای مسئولیت نگهداری، مراقبت و آموزش کودکان است که درنهایت باید به رفاه و توسعه شخصیت سالم آنها منجر شود. این موضوع زمانی پیچیده‌تر می‌شود که به مسائل قانونی و اجتماعی در کشورها پرداخته شود، به‌ویژه زمانی که قوانینی که به‌نظر می‌رسند در راستای عدالت اجتماعی هستند، اما در عمل ممکن است آثار و پیامد معکوس و زیان‌باری به دنبال داشته باشند.
داستان نیان و اهورا: روایت‌هایی از کودکان قربانی حضانت نادرست
نیان و اهورا، دو کودک معصوم‌اند که در سرنوشت‌شان به‌دلیل تصمیمات نادرست و نا‌مناسب به دام خشونت‌های خانگی و کودک‌آزاری افتاده‌اند. داستان نیان، کودک شش ساله‌ای که به‌جای تجربه آرامش و شادی در محیط خانوادگی، با جدایی والدینش با تعرض و تجاوز وحشتناک روبه‌رو شد، می‌تواند یکی از هزاران داستان مشابه باشد که در آن حقوق کودک در سایه تصمیمات نادرست به خطر می‌افتد. نیان تنها نمونه‌ای از کودکان بی‌پناهی است که به خاطر قوانین ناکافی و عدم دقت در تصمیم‌گیری‌ها، در معرض آسیب‌های جسمی و روحی قرار می‌گیرند.
در داستان مشابه دیگر اهورا، کودکی دو ساله، از سوی ناپدری خود مورد تجاوز قرار گرفت و سرانجام جان خود را از دست داد. این موضوع علاوه بر آنکه نشانی از ناتوانی سیستم‌های قانونی در حمایت از کودکان است، بلکه حکایتی از جهل و بی‌رحمی انسان‌هایی دارد که در لباس نزدیک‌ترین افراد به کودک ظاهر می‌شوند، اما در واقعیت شیاطینی هستند که بر قلب کودکان بی‌گناه ضربه می‌زنند و آرامش و امنیت روحی و جسمانی آنان را به یغما می‌برند.
در این موارد، این قانون است که باید حامی و پناهگاه کودکان باشد. درواقع قانون باید همواره اولویت را به مصلحت کودک بدهد و نه صرفاً به جنسیت والدین یا روابط خانوادگی آنها. این نگاه به عدالت اجتماعی نیازمند بازنگری و ترمیم قوانین است تا درنهایت کودکانی که در چنین شرایطی قرار دارند، بتوانند از حمایت واقعی قانون برخوردار شوند.
حضانت: مفهومی فراتر از جنسیت
حضانت تنها یک کلمه در قوانین مدنی نیست، بلکه یک مسئولیت اخلاقی، اجتماعی و انسانی است که به شکوفایی و رشد فردی کودک کمک می‌کند. باید بپذیریم که حضانت یعنی حفاظت از کودک و رشد و نمو او در بستر مناسب؛ یعنی دور نگه داشتن او از محیط‌های ناامن و حفظ سلامت جسمی و روحی‌اش.
هیچ فردی، هیچ نهادی و هیچ مرجعی نباید سلامت روانی و جسمی کودک را قربانی قوانین ناکارآمد یا نگاه‌های سنتی کند. تصمیم‌گیری درباره حضانت نباید به چشم یک حق برای والدین دیده شود، بلکه باید یک وظیفه برای حمایت از آینده کودک باشد.
در بسیاری از موارد، قوانین موجود، حضانت را به‌طور صرف به جنسیت والدین نسبت می‌دهند، بدون اینکه شرایط روانی، اقتصادی یا اجتماعی آنها را در نظر بگیرند. این رویکرد به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند تأمین‌کننده حقوق کودک باشد.
برای مثال، ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی تصریح می‌کند که حضانت تا سن هفت سالگی با مادر است و پس از آن با پدر. اما این تقسیم‌بندی تنها بر اساس جنسیت صورت گرفته است و هیچ توجهی به شایستگی‌های روانی، اخلاقی یا اجتماعی والدین ندارد. درحالی‌که ممکن است مادر یا پدر در شرایط خاصی به دلیل مشکلات اقتصادی، اعتیاد یا مسائل روانی نتوانند مسئولیت حضانت کودک را به درستی بر عهده بگیرند.
از طرفی ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی نیز در بحث ولایت دچار اشکالاتی است؛ چرا که به‌طور صریح ولایت قهری کودک را به پدر و در صورت نبودن او، به جد پدری واگذار می‌کند. بدین معنا که اختیار تصمیم‌گیری درباره مسائل مهم زندگی کودک، از جمله مسائل مالی و حقوقی را صرفاً به پدر و جد پدری می‌دهد. این ماده به‌طور آشکار، حقوق مادر را نادیده می‌گیرد و تنها خود را محدود به ساختار جنسیت مردانه می‌کند که در بسیاری از موارد می‌تواند منجر به وجود آمدن تصمیمات ناسالم و آسیب‌زا برای کودک شود.
ضرورت بازنگری در قوانین حضانت در ایران
حال باید گفت و باید پذیرفت که زمان آن فرا رسیده که قوانین حضانت در ایران مورد اصلاح و بازنگری شوند. چراکه باید توجه بیشتری به شایستگی والدین و شرایط خاص زندگی آنها شود تا کودک در محیطی امن، سالم و محبت‌آمیز پرورش یابد. این قوانین باید با تأکید بر مصلحت کودک و ارزیابی کامل شرایط والدین به تصویب برسند. اگر قوانین حضانت فقط به جنسیت والدین تکیه کنند، نه تنها عدالت اجتماعی از بین می‌رود؛ بلکه کودکانی که نیازمند حمایت و مراقبت بیشتر هستند، قربانی می‌شوند و قربانی شدن هر کودک یعنی قربانی شدن جامعه‌ای در بندهای فرسوده قوانین ناکارآمد و کهنه.
در بسیاری از کشورها، نگرش به حضانت به‌طور بنیادی متفاوت است.
برای مثال در کشورهای پیشرفته، قوانین حضانت به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که شایستگی والدین، معیار اصلی برای تعیین حضانت است. این قوانین به‌طور دقیق شرایط روانی و اجتماعی والدین را بررسی می‌کنند و در نتیجه، کودکانی که در این کشورها زندگی می‌کنند، از محیط‌های خانوادگی امن‌تر و حمایت‌های قانونی و اجتماعی بیشتری برخوردارند.
تأثیرات منفی تصمیم‌گیری‌های اشتباه در حضانت
تصمیم‌گیری‌های نادرست در زمینه حضانت می‌تواند تأثیرات منفی زیان‌باری بر سلامت روانی و جسمی کودک داشته باشد. برخی از آثار منفی تصمیمات نادرست در حضانت عبارتند از:
• آسیب‌های روانی: کودکانی که در محیط‌های پرتنش و آسیب‌زا زندگی می‌کنند، دچار مشکلات روانی جدی می‌شوند. این مشکلات ممکن است شامل اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و مشکلات رفتاری باشد.
• مشکلات آموزشی: کودکانی که در چنین محیط‌هایی زندگی و رشد می‌کنند، به‌دلیل عدم توجه کافی به تحصیلات و رشد اجتماعی، ممکن است از نظر آموزشی عقب بمانند و درنهایت آینده شغلی‌شان تحت‌تأثیر قرار گیرد.
• سوءاستفاده و خشونت خانگی: در بسیاری از موارد، کودکانی که تحت حضانت نادرست قرار دارند، در معرض آزارهای جسمی، روحی یا جنسی قرار می‌گیرند. این نوع آزارها می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر زندگی و ذهن کودک بگذارد و حتی در بزرگسالی به مشکلات روانی و اجتماعی تبدیل شود.
پیشنهادهایی برای اصلاح قوانین حضانت در ایران
۱. بررسی شایستگی والدین: پیش از صدور حکم حضانت، باید وضعیت روانی، اجتماعی و اقتصادی والدین توسط روان‌شناسان و مشاوران اجتماعی و مددکاران مورد بررسی قرار گیرد. این امر به دادگاه کمک می‌کند تا تصمیمی آگاهانه و عادلانه‌تری اتخاذ کند.
۲. ایجاد فرآیند ساده‌تر برای تغییر حضانت: در مواردی که محیط زندگی کودک ناامن است یا کودک در معرض آسیب قرار دارد، باید فرایند تغییر حضانت سریع‌تر و ساده‌تر انجام شود تا قبل از رقم خوردن فاجعه‌ای از بروز آن جلوگیری کرد.
۳. افزایش نقش مددکاران اجتماعی: مددکاران اجتماعی باید در پرونده‌های حضانت نقش فعال‌تری داشته باشند تا بتوانند اطلاعات دقیق‌تری از وضعیت کودک و محیط زندگی او به دادگاه ارائه دهند.
۴. در نظر گرفتن نظر کودک در سنین بالاتر: وقتی کودک به سن معقولی رسید که بتواند نظر خود را بیان کند، باید حق انتخاب داشته باشد که در کنار کدام والد یا سرپرست زندگی کند.
نتیجه‌گیری: حضانت، حق کودک است، نه والدین
حضانت باید در درجه اول به‌عنوان حق کودک و نه حق والدین در نظر گرفته شود. قوانین و تصمیمات قضائی باید مصلحت کودک را همواره در نظر گرفته و مطابق با آن عمل کنند. براساس این اصول، کودک باید در محیطی امن، محبت‌آمیز و پر از آرامش رشد کند تا بتواند آینده‌ای روشن و سالم داشته باشد.
در واقع باید بپذیریم که باید از قوانین ناکارآمد عبور کنیم و به‌سمت قوانینی پیشرفته و عادلانه‌تر حرکت کنیم که شایستگی والدین و مصلحت کودک را به‌عنوان ارکان اصلی قرار دهد. اصلاح این قوانین همانگونه که به نفع کودکان خواهد بود در ورای آن منجر به رشد اجتماعی و فرهنگی جامعه نیز خواهد شد.
لینک دریافت پی‌دی‌اف شماره هشتم فصلنامه‌بین‌المللي‌ماه‌گرفتگی/ زمستان ۱۴۰۳:
انتشار فصلنامه‌بین‌المللي‌ماه‌گرفتگی سال دوم/شماره هشتم/زمستان ۱۴۰۳(دريافت فایل پی‌دی‌اف)
#فصلنامه_بین_المللی_ماه_گرفتگی
#سال_دوم
#شماره_هشتم
#زمستان_۱۴۰۳
موارد بیشتر
فصلنامۀ ماه‌گرفتگی سال دوم/ شمارۀ هشتم/زمستان ۱۴۰۳ (یادداشتی بر فیلم اتاق کناری)
فصلنامۀ ماه‌گرفتگی سال دوم/ شمارۀ هشتم/زمستان ۱۴۰۳ (الزام زیبایی‌شناسی و تریلوژی کانت)
فصلنامۀ ماه‌گرفتگی سال دوم/ شمارۀ هشتم/زمستان ۱۴۰۳(رابطه‌ای دو سویه بین هنرمند و عشاق هنر)