فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی
سال دوم/ شمارۀ هفتم/پاییز ۱۴۰۳
مطالعات تخصصی جامعه‌شناسی
امکانات صلح و ضد صلح در ایران کنونی
✍️دکتر حسن محدثی گیلوایی
نخست باید درباره‌ی معنای صلح بحث بکنیم. ما اغلب درکی سلبی از صلح داریم؛ به این معنا که صلح را در تقابل با جنگ می‌فهمیم. وقتی جنگ نباشد صلح است. این درکی سلبی از صلح است.
پس ما نیاز به درکی ایجابی از صلح داریم. صلح نسبتی دارد با قدرت؛ زیرا جنگ یعنی اعمال قدرت به قصد تخریب قدرت مقابل یا انهدام موجودیت دیگری‌ِ قدرتمند و انهدام قدرت او. همچنین، صلح نسبتی دارد با تضاد؛ زیرا جنگ تضادی است که به مرحله‌ی اعمال قدرت معطوف به حذف دیگری در تضاد کشیده شده است.
آیا ما می‌توانیم تضاد را در جهان اجتماعی حذف کنیم؟ خیر، زیرا تضاد از دل جهان اجتماعی می‌جوشد. جهان اجتماعی تضاد‌آفرین است.
آیا ما می‌توانیم اعمال قدرت را از جهان اجتماعی حذف بکنیم؟ خیر، به دلیل این‌که قدرت عنصری اساسی در جهان اجتماعی است و تا زمانی که قدرت هست، الزاماً اعمال قدرت هم هست. نه قدرت و نه اعمال قدرت هیچ‌یک قابل حذف از جهان اجتماعی نیستند.
پس باید صلح را به‌گونه‌ای تعریف کنیم که ناظر به امری تخیلی نباشد و وجود تضاد و اعمال قدرت را لحاظ کند. تعریف صلح به‌ناگزیر می‌بایست اشکالی از پیش‌برد تضاد اجتماعی و اشکالی از اعمال قدرت خود را دربرگیرد.
از سوی دیگر، صلح دو وجه دارد: یک وجه ناظر به واقع و یک وجه هنجارین. وجه ناظر به واقع صلح اشاره به یک وضعیت و امکانات وضعیت دارد؛ اما وجه هنجارین صلح ناظر به اراده و خواست و ترجیحات نیروهای اجتماعی دارد.
اکنون با این مقدمات فکر می‌کنم می‌توانم نگاهی ایجابی به صلح بیاندازم؛ صلح عبارت است از وضعیت اجتماعی_سیاسی‌ای که در آن آرایشی از نیروهای اجتماعی و سیاسی وجود دارد که روابط اجتماعی‌ِ تضادآمیزشان را بدون حذف و انهدام هم دنبال می‌کنند و از طرفی اعمال قدرت می‌کنند که معطوف به انهدام و حذف فیزیکی و غیرفیزیکی‌ِ یکدیگر یا زیرمجموعه‌های سازنده‌ی هم نیست و غایات و ترجیحات این نیروها نیز معطوف به حذف و انهدام فیزیکی و غیرفیزیکی‌ِ یکدیگر و زیرمجموعه‌های یکدیگر نیست.
حالا بر اساس این تعریف از صلح، چند مؤلفه‌ی مهم مطرح می‌شود:
امکانات عینی که می‌تواند ابعاد و وسعت تضادها و تعارضات را کم یا زیاد کند و آنها را تضعیف و تشدید کند و دائماً تضاد ایجاد کند یا آنها را به حداقل برساند؛ به‌گونه‌ای که حیات آنها را به خطر بیندازد یا بدان‌ها امنیت ببخشد.
فرهنگی که ترجیحات له یا علیه صلح می‌آفریند.
سنت‌ها و الگوهای شناخته‌شده و جاافتاده‌ای که مروج اشکال خاصی از پیش‌برد تضادها و اعمال قدرت‌ها است.
اکنون برویم سراغ پرسش:
آیا صلح برای ایران امروز ممکن است؟ شرایط آن چیست؟ چه امکانات و موانعی پیش روی صلح وجود دارد؟
در ایران امروز چند امکان مهم ضد صلح داریم. یکی نیروی سیاسی‌ِ مسلط که در داخل انحصارگرا است و میل به حذف و انهدام موجوديت نیروی اجتماعی_سیاسی دیگر دارد و در سطح منطقه‌ای و جهانی، غایت امپراطوری شیعی را دنبال می‌کند و ترجیحاتش و غایتش با طرق صلح‌آمیز هم‌خوانی ندارد. لاجرم، نه در داخل و نه در سطح منطقه و جهان صلح و شیوه‌های صلح‌آمیز مسئله‌اش نیست.
از سوی دیگر، جامعه‌ای بسیار نابرابر ساخته است که بخش اعظم جمعیت کشور فقیرند و این امکانی ضد صلح در داخل است.
علاوه بر این، جمعیت متکثری از نیروهای اجتماعی_سیاسی داریم که به بلوغ گفت‌وگو نرسیده‌اند و در میانشان گفت‌وگو برای نیل به غایات مشترک و روش‌های سازنده‌ی دموکراتیک وجود ندارد؛ بلکه سنتی از انحصارگرایی وجود دارد که ضد صلح است. سوابقی از خط و مشی‌های گفت‌وگویی نیز در فرهنگ ما وجود ندارد و ایده‌ئولوژی‌هایی با ترجیحات و غایات ضد دیگری و ایده‌های معطوف به غیریت‌سازی قطبی‌ساز نظیر مارکسیسم، ملی‌گرایی افراطی، و اسلام‌گرایی وجود دارند که پتانسیل‌های منفی و علیه صلح‌اند
اما از سوی دیگر، بدنه‌ی جامعه راه دیگری غیر از راه و غایات و ترجیحات نیروی سیاسی مسلط را دنبال می‌کند، از پی تجربه‌ی چهار دهه‌ی اخیر، خواهان هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و گفت‌وگو با جهان است و این امکان بسیار مثبتی است.
نتیجه این‌که جامعه اگر بتواند خواسته‌های خود را به نیروی سیاسی مسلط تحمیل کند و نیروی سیاسی مسلط را مهار کند و بستری دموکراتیک برای ساختن آینده فراهم کند و ایده‌ئولوژی‌های قطبی‌ساز را تضعیف کند، می‌تواند چشم‌انداز روشنی برای صلح بیافریند. در هر صورت، در حال حاضر شرایط مساعدی برای صلح پایدار در داخل و منطقه برای ما وجود ندارد و وضعیت بسیار شکننده است.
لینک دریافت پی‌دی‌اف شماره هفتم فصلنامه‌بین‌المللي‌ماه‌گرفتگی/ پاییز ۱۴۰۳:
https://mahgereftegi.com/3503/
#فصلنامه_بین_المللی_ماه_گرفتگی
#سال_دوم
#شماره_هفتم
#پاییز_۱۴۰۳
موارد بیشتر
فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال دوم/ شمارۀ هفتم/پاییز ۱۴۰۳ ( صلح به مثابه فضیلت شکننده مقام عمل در سیاست)
فصلنامۀ بین‌المللی ماه‌گرفتگی سال دوم/ شمارۀ هفتم/پاییز ۱۴۰۳(شروط امکان و حدود تحقق صلح در ایران امروز)
بدن‌وارگی اصلاح‌شده (دکتر عباس نعیمی جورشری)